مقدمه
یکی از خصوصیات یک طراح ساختمان خوب،آگاهی از اجزاء مختلف قابل اجرا در ساختمان است. قطعا برای هر معمار مهم است که ساختمانی که می سازد، ایمن باشد و خطری برای زندگی مردم نداشته باشد. به همین دلیل است که مهندسان و معماران،نوعی نرده دور ساختمان طراحی می کنند که مانند دیوار بوده و خطر سقوط و از دست دادن جان آن ،کمتر از قبل است. به این حصار یا دیوار،جان پناه (Parapet)میگویند.که در این مقاله از مجله پله به معرفی کامل این جزء از ساختمان می‌پردازیم.
جان پناه چیست؟
جان پناه،بخشی از ساخت‌وسازهای انتهایی ساختمان است ،که می‌تواند با استفاده از متریال مختلف در ابعاد استاندارد و در مناطقی از سازه که به نظر می‌رسد جان افراد به خطر می‌افتد، اجرا شود.
در مهندسی عمران،این سازه یک دیوار یا حافظ کوتاه است که معمولا در لبه سقف‌ها، بالکن‌ها، راه‌پله‌ها، پل‌ها یا دیگر سطوح مرتفع ساخته می شود. واقعیت این است که این جزء ساختمانی که جزو اجزاء غیرسازه‌ای ساختمان در نظر گرفته میشود، جزء بسیار حساسی است و انتخاب نوع و طراحی آن باید توسط طراح دارای صلاحیت و بر اساس ضوابط اجرایی آیین نامه ساختمان انجام شود. عملکرد این سازه ها در زمان زلزله بسیار حائز اهمیت است و شرایط زلزله در طراحی آنها،تأثیرگذار است.
کاربرد جان پناه درساختمان چیست ؟
۱-محافظت از افراد و جلوگیری از پرت شدن
۲-زیباسازی نمای ساختمان
۳-جلوگیری از نفوذ هر گونه رطوبتی به سقف
۴-محافظت از سقف
جان پناه موارد استفاده دیگری مثل : استفاده از طرح های بروز معماری ، داشتن حریم امن و خصوصی دارد ، که با توجه به نیاز مصرف کنندگان ساخته شده و در محل موردنظر نصب میشود.
جان پناه ظاهر چندان پیچیده ای ندارد به همین سبب به نظر می‌آید که ساخت و طراحی آن بسیار آسان است، اما در واقعیت این کار جزئی که درکلیات ساخت و ساز ساختمان لحاظ نشده است به همین دلیل بسیار حساس است و باید توسط طراحان باتجربه و مطابق با ضوابط آیین نامه ی ساختمان به انجام برسد .
بازده جان پناه هنگام بروز زلزله بسیار اهمیت دارد و وقوع زلزله بر روی آن تاثیرگذار است ، پس از ابتدا بایستی به گونه ای حرفه ای و با استفاده از متریال استانداردی همچون وادار و میلگرد بستر ساخته شود تا هنگام وقوع عوامل طبیعی مثل زلزله طراحی و زیرساخت آن از بین نرود .
شنیده میشود که جان پناه را گاها به غلط دیوار چینی نیز میگویند و تصور می‌کنند در سرتاسر پشت بام اجرا میشود ، البته این دیوار نوعی جان پناه است ، اما فقط مختص پشت بام نیست و کارایی هایی دیگری نیز دارد
در چه مکان هایی از جان پناه استفاده میشود؟
این سازه ها، در موقعیت های مختلف کاربردهای متنوعی دارد و به شکل فراوانی استفاده می شود. برخی از این موارد را نام می بریم:
- لبه پشت بام
- در لبه بالکن کنار راه پله ها
- کنار پل ها
- در لبه سطوح نصب تجهیزاتی چون سیستم های برودتی، پنل های خورشیدی، آنتن های تلویزیونی و مخابراتی و …
- سطوح مرتفع مانند:سطوح موجود در استادیوم ها، سالن های تئاتر یا سالن های اجتماعات
- در لبه دیوارهای حائل
- لبه سطوح حاشیه آب (سطوحی که مجاور آب هستند مثل سطوح کنار سدها، رودها، دریاچه ها یا دریاها)
- در سازه های صنعتی چند طبقه مانند سازه های کارخانجات فولاد، سکوهای نفتی، پالایشگاه ها و …
- در عرشه و طبقات و سطوح مرتفع کشتی های بزرگ
- محافظت از افراد و جلوگیری از پرت شدن
- زیباسازی نمای ساختمان
- جلوگیری از نفوذ هر گونه رطوبتی به سقف
- محافظت از سقف
انواع جان پناه ها
. جان پناه به لحاظ ساختار و شکل ساخت انواع مختلفی دارد که هر کدام در موقعیت خاصی به کار می‌رود و کاربردی مشخص دارد. در زیر با چند نوع جان پناه آشنا می‌شویم
1. جان پناه یکپارچه یا پیوسته (Solid Parapet)
این نوع جان پناه یک دیوار پیوسته است که در لبه یک سازه ساخته میشود. این دیوار یک مانع کامل در مقابل هر چیزی بین بیرون و درون است.که ایجاد کننده ایمنی، حداکثر حریم خصوصی، محافظت از نور و باد شدید است.
2. جان پناه منفذدار (Perforated Parapet)
این جان پناه در بدنه خود دارای فضاهای بازی می‌باشد. این فضاهای باز امکان عبور باد و نور را می‌دهد. منافذ آن می‌تواند به گونه‌ای انتخاب شود که در زیباسازی بنا نقش پررنگی داشته باشد. ضمنا این منافذ امکان مشاهده بیرون را برای افراد داخل فراهم می‌کند
3. جان پناه نرده‌ای (Railing Parapet)
نوع دیگر این سازه جان می‌تواند بر روی سطح یا در بالای یک جان پناه از نوع دیگر ساخته شود. در این نوع معمولا از فلز، چوب یا مواد اولیه مشابه ساخته میشود.که در مقابل سقوط افراد محافظت بسیار خوبی ایجاد می‌کند اما ایجاد کننده خوبی برای حریم خصوصی نیست. به واسطه ایجاد امکان عبور نور و باد این نوع جان پناه برای فضاهایی که برای تجربه آب و هوای بیرون ساخته میشود مناسب است.
. جان پناه گسترش یافته (Cantilevered)
در این نوع سازه از لبه سطح مرتفع جلوتر رفته و فضای اضافی را ایجاد می‌کند. این نوع جان پناه علاوه بر ایجاد ایمنی، از فضای سطح همکف زیرین محافظت کرده و می‌تواند در سطح مرتفع مساحت بیشتری را ایجاد کند و تنها در موقعیت‌های خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرد و طراحی و ساخت آن ساده نمی‌باشد. مهمترین دلایل استفاده از این جان پناه افزایش زیبایی ظاهری، گسترش فضای سطح مرتفع، محافظت بیشتر از فضای زیرین و تسلط بیشتر بر آن است و نمونه بارز آن در استادیوم‌ها، بناهای تاریخی، لبه پل‌ها و مناطق گردشگری مشاهده میشود
5. جان پناه سرپوش دار (Parapet with Coping)
از یک قسمت اضافی به عنوان پوشش استفاده می‌کند. این سرپوش که معمولا از موادی مانند سنگ، فلز یا بتون ساخته میشود در بالای جان پناه قرار می‌گیرد و باعث زیبایی و محافظت بیشتر در مقابل تغییرات آب و هوایی و رطوبت میشود
6.جان پناه شیشه ای
نرده های شیشه ای از کاربردی ترین تجهیزات ساختمانی محسوب می شوند که مزایای بی شماری دارند. امروزه در تمامی مراکز تجاری مدرن، هتل‌ها و فروشگاه‌ها و… از این نوع نرده ها استفاده می کنند. نمونه های نرده شیشه ای در کشور ترکیه نیز بسیار مورد استقبال قرار گرفته و به عنوان آپشن ساختمان محسوب می شوند و به ارزش ملک می افزایند. به اختصار برخی از مهم ترین مزایای جانپناه شیشه ای شامل:
- ارائه نمای شفاف و نور بیشتر
- امنیت
- نصب سریع
- سفارشی سازی
- هزینه نگهداری و تمیز کردن نسبتا پایین
- سازگاری با متریال های مختلف
- دوام و ماندگار بالا و ضد آب بودن
7.جان پناه آهنی
یک سازه فلزی با کاربرد حفاظتی جهت جلوگیری از سقوط انسان یا وسیله نقلیه از ارتفاع می باشد. و بیشتر در خیابان ها برای جداسازی مسیرهای اصلی با فرعی، روی پل های رو گذر یا زیر گذر ماشین رو و تاج سد ها برای جلوگیری از سقوط انسان،در پالایشگاه و نیروگاه ها جهت حفاظت از دستگاه ها و ماشین آلات صنعتی استفاده می شود. اگر به طور کلی بخواهیم بگوییم محل هایی که اختلاف سطوح بیشتر از ۷۰ سانتی متر باشد. باید به وسیله جان پناه آهنی ، دست انداز از احتمال سقوط افراد جلوگیری شود. پوشش جان پناه اهنی به هر دو صورت گالوانیزه گرم و رنگ صنعتی قابل انجام است اما معمولا به دلیل زیبایی محیط و اهمیت معماری شهری از پوشش رنگ صنعتی استفاده می شود و در طرح های مختلف و متنوعی اجرا می شود.
8.جان پناه چوبی
یکی از زیباترین و بروز ترین و پرطرفدارترین محصولات در زمینه ساخت جان پناه، جان پناه چوبی می باشد. ازین متریال به دلیل دوام بالایی که در مقابل رطوبت، باران، آفتاب و شرایط جوی مختلف دارد می توان استفاده نمود.
9.نرده های پلکسی
با پیشرفت تکنولوژی و نیازهای روزافزون بشر طراحان و معماران روزبه‌روز به دنبال تنوع بخشیدن به متریال دکوراسیون هستند نرده‌های پلکسی یکی از نرده‌های نبوغ طراحان است.
پلکسی (PMMA) مخفف شده Poly methyl methacrylate است که یک ماده سخت و شفافی هستند که همانند شیشه شفاف و براق است؛ ولی از شیشه محکم‌تر و مقاوم‌تر است. این ویژگی‌ها باعث شده که از این پلیمر برای ساخته پایه‌های آماده استفاده کنند. معمولاً از این نرده‌ها برای خانه لوکس و مدرن استفاده می‌کنند.
نرده‌های پلکسی ابتدا به‌صورت ساده تولید می‌شدند امروزه با روش‌های مختلفی از جمله INJECTION به مقدار انبوهی تولید می‌شوند. این نرده‌های پلکسی جز نرده‌های زیبا هستند که در کنار استیل ساختار شیک و مقاومی به وجود آورده‌اند، عامل دیگری که باعث شده مورد توجه طراحان دکوراسیون‌ها قرار بگیرد هند ریل از جنس پلکسی است که زیبایی منحصربه‌فردی به منزل می‌بخشد.
مزایای استفاده از نرده های پلکسی:
- مقاوم در برابر خوردگی، زنگ زدی و عوامل طبیعی
- مقاوم در برابر نفوذ هر گونه حشره مقاومت در برابر حرارت بالا
- قابلیت نفوذپذیری پایین نسبت به آب
- بسیار مقاوم و مستحکم در برابر باران‌های اسیدی و حتی شرایط جوی نامساعد
- سطح صاف و صیقلی آن به راحتی تمیز و براق میشود
10:پایه سنگ مصنوعی
پایه‌های سنگ مصنوعی از مواد افزودنی سیمان و ماد پلیمری ساخته شده است اگر بخواهیم به‌صورت جزئی به مواد تشکیل‌دهنده آن اشاره کنیم می توان از سیمان، آگرگات سنگ‌های طبیعی و خاک سبک را بر شمرد.
این مواد آماده شده در قالب‌های مختلفی ریخته میشود و نقش و نگارهای زیبایی خلق می‌کنند. سنگ مصنوعی به شیوه نوین در ایتالیا ساخته شد و در همان دهه ساختمان سنگ مصنوعی شروع به فعالیت کرد.
طراحان و معماران به دنبال هرچه زیباتر تر فضای درونی و بیرونی ساختمان بودند که با پیشرفت صنعت و سلیقه‌های مختلف به تولید سنگ‌هایی با کیفیت بالا با مواد اولیه در دسترس و با قیمت مناسب پرداختند.
تولید و اختراع آن اولین‌بار توسط فردریک رنسام بریتانیایی انجام شد، از پایه‌های سنگ مصنوعی برای نمای ساختمان، فضای داخلی، پله و تزیین ویلاها استفاده می‌کنند.
مزایای استفاده از پایه سنگ مصنوعی:
- تنوع در رنگ با قابلیت اجرا در طرح و مکان‌های مختلف
- سبک‌تر از سنگ‌های طبیعی
- عدم نفوذ آب در پایه
- عدم محدودیت در ابعاد تولیدی
- استقامت بالاتر از سنگ‌های طبیعی
- مقاومت بالا در برابر عوامل جوی
- استحکام و انسجام بالا
- عدم کهنگی به مرور زمان
- سهولت در پاکیزگی به علت سطح صاف و صیقلی
- مقاوم در مقابل تابش نور خورشید، گرما، سرما، باران بدون تغییر رنگ و فرم
- سهولت در نصب و ساخت نسب به سایر سازه‌ها
- قابلیت فرم پذیری در اشکال و طرح‌ها مختلف
- برخورداری از طرح‌ها و مدل‌های گوناگون
- قابل سفارش بودن در رنگ‌های متنوع
عوامل موثر در ساخت جان پناه ها
دیوارک محافظ را می‌توان به سادگی ایجاد کرد یا می‌توان آن را به شکل سازه‌ای دیواری ساخت. ظرافت و طراحی شیک در پروژه‌های بزرگ بسیار اهمیت دارد به همین دلیل یکی از الزاماتی است که جان پناه به جای نرده استفاده شود. برخی عوامل تفاوت بین جان پناه‌های مختلف را ایجاد می‌کند.
قدمت ساختمان
طراحی دیوارک محافظ به قدمت ساختمان بستگی دارد. اگر شخصی قصد بازسازی خانه خود را داشته باشد می‌تواند باتوجه به طرح جدیدی که استفاده می‌کند، جان پناه را تغییر دهد. اما اگر دیوارک محافظ قدیمی و فرسوده در خانه وجود داشته باشد، می‌توان با استفاده از بتن و سنگ یک سازه جدید به وجود آورد.
سلیقه کارفرما
در مورد ساخت جان پناه ایده‌های متفاوتی وجود دارد. خانه‌های نما رومی دیوارک محافظ را از سنگ می‌سازند اما در سبک سنتی گاهی چوب، نمای بهتری به ساختمان می‌بخشد. در مورد اجرای سازه محافظ سلیقه کارفرما اهمیت دارد. جان پناه شیشه ای مدرن‌ترین نوع این بنا است که مشتری می‌تواند آن را سفارش دهد. آماوره براساس سال‌ها تجربه در زمینه طراحی و اجرای سازه‌های شیشه‌ای می‌تواند امن‌ترین مدل شیشه‌ای را بسازد.
بودجه کارفرما
تا زمانی که خطر پیش نیامده، خیلی افراد اهمیت جان پناه را درک نخواهند کرد و به آن کاملا تزیینی نگاه می‌کنند اما واقعیت این است که دیوارک محافظ یکی از اجزای مهم ساختمان است که باید بسیار مستحکم ساخته شود. اگرچه کارفرما بودجه محدودی را برای ساخت این پروژه در نظر می‌گیرد اما پیشنهاد میشود که برای مقاوم سازی این بنا بودجه تا حد امکان افزایش پیدا کند تا از بهترین متریال استفاده شود.
در ساخت جان پناه از چه مواد اولیه ای استفاده میشود؟
بسته به محل کاربرد، ملاحظات طراحی، مقررات آیین نامه‌ای و بودجه از مواد اولیه مختلف… چند نوع از این مواد اولیه به شرح زیر هستند:
بتن
خیلی از آن از بتون ساخته می‌شوند، چرا که بتون بادوام و محکم است. البته در فرآیند ساخت از بتون آرمه استفاده میشود که می‌تواند ثبات و مقاومت در مقابل بار و نیروهای خارجی را فراهم کند
2. آجر یا بلوک های بنایی
می‌توان جان پناه را با آجر یا بلوک‌های بنایی به همراه ملات مناسب ساخت گرچه در این نوع نسبت به وزن خود خیلی مقاومت و بادوام نیستند و تنها در موقعیت‌های خاصی استفاده از آنها منطقی به نظر می‌رسد
3. فلز
استفاده از فلزاتی چون فولاد یا آلومینیوم بسیار معمول است. علاوه بر استحکام این مواد اولیه گزینه‌های بسیاری را به لحاظ زیباسازی برای سازنده ایجاد می‌کنند. در صورت طراحی مناسب می‌توانند به زیبایی ساختمان کمک کنند اما در صورت استفاده سهل‌انگارانه می‌توانند مشکل مهمی در زیباسازی مکان به شمار روند
4. سنگ
در ساخت و ساز هایی که زیباسازی در آنها اهمیت دارد می‌توان از سنگ ها استفاده کرد. انواع سنگ‌هایی مانند مرمر، گرانیت یا سنگ‌های آهکی در ساخت این نوع جان پناه‌ها به کار می‌روند. وزن زیاد وهزینه ساخت بالا و همچنین زیبایی از مشخصات این نوع جان پناه‌ها می‌باشد
5. شیشه
نوع خاصی از شیشه که استحکام بالایی در مقابل ضربه و تغییرات آب و هوایی دارد می‌تواند در ساخت جان پناه ها به کار رود. علاوه بر ایمنی، این نوع سازه استفاده از نور و چشم انداز بیرونی را فراهم می‌کند. البته باید توجه داشت که این می‌تواند به قیمت کاهش حریم خصوصی بنا باشد
6. چوب
یکی از جذاب ترین مواد اولیه برای مهندسان معمار که به زیبایی بنا بسیار اهمیت می‌دهند چوب است. چوب می‌تواند یکی از بهترین مواد اولیه برای جان پناه‌های با ارتفاع کم تلق شود. زیبایی و سبک بودن نقطه قوت آن است اما مشخصا استحکام و قابلیت تحمل نیروی برخی از انواع دیگر جان پناه‌ها را ندارد
مزیت استفاده از جان پناه
استفاده از جان پناه می‌تواند به جهات مختلفی سودمند باشد. از جمله:
ایمنی
دلیل اصلی استفاده از این سازه، ایمنی است. استفاده از آن می‌تواند افرادی که بر روی سطوح مرتفع قدم می‌زنند، یا کار می‌کنند و یا زندگی می‌کنند را از خطر سقوط محافظت کند. همچنین از افتادن اشیا که افتادن آنها در سطح زیر می‌تواند خطرناک باشند و یا آسیب‌های بسیاری ایجاد کنند جلوگیری می‌کند. به این دلیل در بسیاری از کارخانجات و کارگاه‌های عمرانی و صنعتی شاهد استفاده از جان پناه ها هستیم..
زیبایی
با مقایسه دو ساختمان که در داشتن جان پناه در پشت بام یا بالکون متفاوت هستند، به سادگی متوجه زیبایی که این سازه می‌تواند برای یک ساختمان ایجاد کند، خواهیم شد. ضمنا طرح اجرای این پروژه خود می‌تواند دست مایه‌ای برای مهندسان معمار به منظور زیباسازی ساختمان باشد. فراوان دیده میشود که مهندسان از جان پناه‌های بالکون، راه‌پله یا پشت بام برای زیبایی ساختمان استفاده کرده اند.
محافظت در مقابل باد
جان پناه‌ها می‌توانند به عنوان بادشکن عمل کنند، به این معنی که وجود آنها می‌تواند تأثیر وزش بادهای شدید بر روی ساختمان را کاهش دهد. به این صورت که می‌توانند با تغییر جهت و پراکنده سازی باد نیروی وارد بر سازه زیرین در اثر باد را کاهش دهند و از سازه محافظت کنند. ضمنا وجودشان از تجهیزاتی که معمولا در پشت بام‌ها نصب می‌شوند مانند آنتن‌های تلویزیونی، رادیویی یا ماهواره‌ای، سیستم‌های خنک کننده، تجهیزات آسانسور و یا حتی پنل‌های خورشیدی در مقابل وزش بادهای شدید محافظت می‌کند.
ایجاد حریم خصوصی
وجود جان پناه موجب ایجاد فضای خصوصی میشود همچنین در بعضی ساختمان‌ها از فضای پشت بام برای امور تفریحی استفاده میشود که وجود حریم خصوصی در آن لازم است.
محلی برای نصب تجهیزات
در صورت طراحی مناسب می‌تواند پایه‌ای برای نصب تجهیزات مختلف قلمداد شود. تجهیزاتی مانند سیستم روشنایی، آنتن‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای و دوربین‌های مدار بسته. حتی می‌تواند به عنوان قسمتی از فضای سبز ساختمان به کار رود و پایه‌ای برای نگه داشتن بعضی گیاهان باشد
معایب استفاده از جان پناه
هزینه
ساخت جان پناه به شکل مناسب و کارآمد عمدتا مستلزم استفاده از مواد اولیه مناسب، استفاده از نیروی کار ماهر و در نظر گرفتن ملاحظات معماری اضافی است که این موارد می‌تواند بسیار پرهزینه باشد. متاسفانه به واسطه این هزینه، بعضی از سازندگان قوانین آیین نامه‌ای در خصوص ساخت این سازه را در نظر نمی‌گیرند و متاسفانه گاهی شاهد خسارات جانی و مالی در اثر عملکرد نامطلوب این جان پناه‌ها هستیم.
تعمیر و نگهداری
جان پناه‌هایی که از موادی مانند سنگ، آجر و مواد مشابه ساخته شده اند،در اثر عوامل جوی مانند بارندگی، آفتاب شدید و وزش باد در گذر زمان دچار ترک و یا خرابی میشود که نیازمند تعمیر و نگهداری هستند. به خاطر موقعیت قرار گرفتن تعمیر، نگهداری و نظافت آنها معمولا ساده نیست و نیازمند نیروی کار ماهر و استفاده از تجهیزات خاص است.
جمع آوری آب بارندگی
در صورت طراحی نامناسب، بعضی از آنها می‌توانند باعث جمع شدن آب بارندگی شود، که خود می‌تواند عاملی برای ایجاد نشتی آب در سازه زیرین باشد. در صورت در نظر گرفتن معبر مناسب برای تخلیه آب، این مشکل وجود نخواهد داشت.
ایجاد وزن اضافی
جان پناه‌ها، می‌توانند باعث افزایش شدید وزن در سطح فوقانی ساختمان شوند. این افزایش وزن معمولا طراحی را پیچیده تر و پرهزینه تر می‌کند. از طرفی چون استفاده از آن در بسیاری از موقعیت‌ها اجتناب ناپذیر است، لذا انتخاب نوع مناسب برای موقعیت‌های مختلف، می‌تواند نقش بزرگی در کاهش این پیچیدگی و هزینه داشته باشد.
ضوابط و استاندارد های طراحی و اجرا جان پناه ها
حداقل ارتفاع این سازه 1.2 متر بیان شده است. ضمنا ستون‌های پیرامونی ساختمان باید تا ارتفاع 1.35 متر بالاتر از سطح پشت بام ادامه یابند. در جان پناه های آجری یا بلوک بنایی که فاصله بین ستون‌های پیرامونی زیاد است باید از وادار میانی استفاده کرد. همچنین بین رج‌های دیوار جان پناه های آجری یا بلوک بنایی باید از میلگرد بستر به همراه ملات مناسب استفاده شود. جزئیات نصب میلگرد‌های بستر به ستون‌های پیرامونی و وادار میانی باید طبق پیوست ششم انجام شود.
سخن پایانی
در این مقاله از پله سعی کردیم همه اجزا و عوامل مختلف جان پناه را برسی کنیم.همه این موارد کمک خواهند کرد که سازه جان پناه وظیفه اصلی خود که ایجاد ایمنی برای ساکنین یک ساختمان است را به خوبی انجام دهد و این جزء غیرسازه‌ای در زمان حوادث مختلف که سلامت ساختمان را تهدید می‌کند بتواند پابرجا و بدون آسیب باقی بماند..
منابع: